Te zien in ‘de Kerk’ tot 17-01-2021
Door Mirjam Westen, conservator Museum Arnhem
Terwijl ik dit schrijf hebben all talloze evenementen plaatsgevonden rondom de tentoonstelling Living Forgiving Remembering, in én buiten De Kerk. De Indiase kunstenares Monali Meher beschilderde meer dan 700 kilo aardappels met gemene, vuile teksten, samen met studenten van ArTEZ en Newbees (organisatie die zich inzet voor de integratie van migranten en vluchtelingen). Hoe zij die ‘giftige’ schil verwijderde, waarna de aardappels werden bereid in de Stadskeuken, is te zien in de video die onlangs is opgesteld. Kunstenaar Erik Hagoort organiseerde drie zondagochtenden ‘Improvisaties’ waarin de deelnemers tegelijkertijd spraken en schreven. Als ex-katholiek moest ik gniffelen toen ik mij op zondagochtend moest haasten ‘om op tijd in de Kerk’ te zijn. Wat ik als toehoorder van zijn bijeenkomsten heb geleerd, is, hoe belangrijk het is om echt te luisteren naar de ander en je woorden te overwegen voordat je iets zegt.
De dans-performer Farida Nabibaks verbeeldde in haar performance afgelopen 28 november in Rozet een stukje geschiedenis dat zelden wordt verteld; zij maakte naar aanleiding van een 18e eeuws portret van Margaretha Elisabeth Sophia van Stepraedt in kasteel De Cannenburgh de muzikale dansvoorstelling Schitterende Schaduw, waarin zij de aandacht vestigde op de kleine ‘bijfiguur’ die zelden wordt besproken: de jonge zwarte bediende aan haar zij, en daarmee op de sporen van het slavernijverleden in Gelderland.
Al deze bijeenkomsten raakten aan de thema’s van de tentoonstelling waarin het overbruggen van tegenstellingen, verzoening, tolerantie en herinneren centraal staan.
Inspiratie
Wat inspireerde mij in het bijzonder in het samenstellen van deze tentoonstelling? Toen ik in 2015 de Biënnale van Venetië bezocht werd ik letterlijk gegrepen door The Bell Project van de Koerdisch-Irakese kunstenaar Hiwa K. In het midden van de ruimte in de Arsenale lag een enorme kerkklok en via twee videoprojecties werden we meegenomen in zijn verhaal. Hiwa K bezocht in een stad ten zuiden van Sulaimany de schroothandelaar Nazhad die dagelijks restanten van oorlogsgeweld recyclet. ‘Gebruikte’ wapens, raketten, bommen en tanks worden door hem gesorteerd op herbruikare metalen. Hiwa K kocht deze grondstoffen en liet er in een gieterij in Noord-Italië een grote kerkklok van maken. Het project laat zien hoe je van al het materiaal waarmee zoveel levens zijn vernietigd je een object kan maken dat hoop geeft, dat in de westerse cultuur staat voor het samenbrengen van een gemeenschap. Het herinnert ons er tegelijkertijd aan hoe in de Tweede Wereldoorlog kerkklokken werden ontmanteld om te worden hergebruikt voor oorlogsmaterieel. Deze omzetting symboliseerde voor mij het overbruggen van tegenstel-ingen. En zo ontstond al snel het concept voor de tentoonstelling die, als we nog meer ruimte hadden gehad, wel drie keer zo groot had kunnen worden. Want het thema lééft in de kunsten (en daar niet alleen).
Dat overbruggen is niet in alle werken zo duidelijk herkenbaar als in Hiwa K’s installatie. Niet voor niets gaf de uit Kroatië afkomstige Lana Mesić aan haar fotoproject over de ‘daders’ en slachtoffers van de genocide in Rwanda de titel: Anatomy of Forgiveness. Net als de ’ binnenkant’ van het lichaam laat verzoening zich evenmin makkelijk aflezen. Mesić was uitgenodigd voor een fotoproject in Rwanda, in 2014, twintig jaar na de genocide waar, in nog geen honderd dagen, een miljoen Rwandezen om het leven zijn gebracht. Zij onderzocht wat de Rwandezen hebben moeten doen om hun leven zo ‘normaal’ mogelijk weer op te pakken. Mesić zocht contact met ‘daders’ en ‘slachtoffers’ van de genocide en vroeg hen het moment uit te beelden waarop het slachtoffer de dader had vergeven (een voorwaarde voor de vrijlating van daders).
Ook vroeg zij slachtoffer en dader om op een voorwerp met daarop een zelfgemaakte schaal van klein naar groot aan te wijzen hoeveel berouw zij voelden of hoeveel zij de ander hadden vergeven. Mesić legde al deze momenten vast, alsook hun huizen (die soms nog geen 50 meter van elkaar verwijderd waren). De gesprekken die zij met hen voerde tijdens de opnames zijn hartverscheurend, u kunt ze nalezen op de museumwebsite. Met haar fotoproject slaagde Mesić erin iets te visualiseren wat bijna onmogelijk lijkt: de immateriële, onzichtbare transactie van schuld erkennen en de ander vergeven. Ze brengt de persoonlijke invulling van vergiffenis, hoe pijnlijk ook, in beeld.
Los van tijd, cultuur en geloofsovertuiging
Vergeving als menselijke behoefte lijkt tot op zekere hoogte los te staan van tijd, cultuur of geloofsovertuiging. Niet alleen in het christendom is vergeving een centraal thema (‘vergeef ons onze schulden’), ook in onder andere het jodendom, de islam en het boeddhisme wordt de betekenis en waarde ervan onderkend. Ook buiten godsdiensten is vergeving een belangrijk onderwerp, zoals in de filosofie en in herstelrecht. Volgens filosofe Hannah Arendt is vergeving, samen met beloven, een van de twee menselijke krachten die cruciaal is voor menselijke vrijheid: vergeving stelt de mens in staat om het verleden los te laten. Vergeving betekent volgens haar vrijheid doordat het de mens in staat stelt opnieuw te begin-nen. De filosoof en oprichter van de Londense School of Life, Alain de Botton, schaart vergeving in zijn ‘Manifest voor athe-ïsten’ (2013) onder de ‘tien deugden’, want: ‘living with others isn’t possible without excusing errors’, ofwel, ‘samenleven is ook elkaars fouten door de vingers zien’.
Voorbeelden van vergeving in politieke context zijn de waarheids- en verzoeningscommissies die in talloze landen zijn opgericht. Dergelijke commissies zijn in veel gevallen opgezet na jarenlange (burger)oorlogen, maar ook na de strijd van achtergestelde (inheemse) bevolkingsgroepen als gevolg van de kolonisering van hun gebieden. Daarbij heeft vergeving in de politiek vooral symbolische waarde, vooral als politici vragen om vergeving. Vergeving wordt gebruikt als middel om zowel nationale als internationale betrekkingen te verbeteren. Deze vorm van vergeving is vaak collectief en onpersoonlijk. Degenen die vragen om vergeving zijn vaak niet direct verbonden met de te vergeven daad. Hierdoor ontstaan vragen over de betekenis en oprechtheid van deze vorm van vergeving, zoals Geert Corstens, oud-president van de Hoge Raad, in zijn publicaties over verzoening stelt. Kàn een collectief of land überhaupt vergeven of is dit voorbehouden aan individuen?
Verbinden
Waarheids- en verzoeningscommissies zijn in meer dan 40 landen opgezet, onder andere in Chili, Ecuador, Ghana, Guatemala, Kenia, Liberia, Marokko, Rwanda, Sierra Leone en Zuid-Korea. Bekend voorbeeld van de politieke func-tie van vergeving is de Zuid-Afrikaanse Waarheids- en Verzoeningscommissie, die van 1995 tot 1998 onder leiding van aartsbisschop Desmond Tutu de misdaden van het Apartheidsregime onderzocht. Voormalige geweldplegers en slachtoffers werden met elkaar geconfronteerd. Hierbij werd vergeving ingezet als middel om spanningen op publiek niveau op te lossen en de nationale eenheid te bevorderen. Maar publieke vergeving is een proces en kan niet ineens geschonken worden. De inzet van dit proces was om te verbinden en dat de begane misdaden niet langer de maatschappelijke discussie zouden domineren. In plaats daarvan hoopte men het ver-leden achter zich te kunnen laten en daders weer als mens te zien.
Desmond Tutu
In Canada onderzocht de Truth and Reconciliation Commis-sion (1999 … 2015) de getuigenissen van inheemse kinderen die op jonge leeftijd werden gescheiden van hun ouders en jarenlang werden weggestopt in internaten. Ook in andere landen met First Nations Peoples zoals Lapland, Australië en Nieuw-Zeeland zijn dergelijke commissies opgericht om de gevolgen van de kolonisering voor, en onteigening van grondgebied van de inheemse bevolking te onderkennen en het racisme jegens deze bevolkingsgroepen – in het verleden en het heden – een halt toe te roepen.
Deze commissies volgen vaak de aanpak van Desmond Tutu: het begint ermee om naar elkaar te luisteren, om verhalen te vertellen én om de pijn en angsten van de ander te willen begrijpen. Pas dan komt er ruimte voor de volgende stap, verzoening. Verzoening volgt op het openlijk vertellen van de waarheid en onderkennen van wat er is gebeurd. De laat-ste stap is ‘vernieuwen of loslaten’, waarna er gewerkt kan worden aan een gedeelde toekomst.
Om die reden was voor mij het woord ‘remembering’ in de titel van de tentoonstelling heel cruciaal en koos ik ook voor kunstenaars die zich in hun werk juist bezig houden met het achterhalen van de verhalen over en de pijn die is veroorzaakt door de gebeurtenissen die in de officiële geschiedschrijving vaak ‘verdwijnen’. Zoals in het werk van de Libanese kunstenaar Akram Zaatari en van de Chileense kunstenaar Voluspa Jarpa. Jarpa verzamelt de sporen van geweld die in materiële vorm zijn opgeslagen, zoals de inslag van kogels in bomen tijdens protestdemonstraties in Chili afgelopen najaar. In haar installatie Blindness Archive, die ze speciaal voor de tentoonstelling heeft gemaakt, verbeeldt zij de relatie tussen ‘zicht’loosheid en mensenrechtenschendingen. Het achterhalen van die sporen is volgens de kunstenaar essenti-eel om ons werkelijk uiteen te kunnen zetten met gebeurtenissen uit het verleden die van invloed zijn op het heden.
De tentoonstelling eindigt op 17 januari en ik hoop van ganser harte dat u, lieve vriend/vriendin van de VVMA, langskomt voor de tentoonstelling of voor de events die nog zullen plaatsvinden. Vanaf 19 december wordt een selectie van de foto’s toegevoegd van de 900 leerlingen van Quadraam die geïnspireerd op het werk van de Armeense kunstenaar Karen Sargsyan zelf aan de slag zijn gegaan. Op 12 januari vindt de derde filmvertoning plaats in Focus die met een schitterende reeks zich heeft aangesloten bij het onderwerp. Last but not least vindt in het weekend van 16 en 17 januari de performance plaats van de Italiaanse kunstenaar Ruben Montini. We mogen allemaal meewerken aan zijn project This Anonymity is subversive dat hij in elke lidstaat van de Europese Unie wil uitvoeren. Meewerken houdt in: borduren aan een kleed van 30 meter lang. Deelnemers mogen zelf hun ontwerp op de stof bepalen, ongeacht of deze al bezet is met een ontwerp van een andere deelnemer. Eenieder mag zich in het materiaal uitdrukken, zonder beperkingen of grenzen, net zoals de EU idealiter zou moeten functioneren. Voor de kunstenaar zal het eindresultaat een metafoor zijn voor wat hij ‘de schoonheid van de EU’ noemt: de smeltkroes van verschillende mensen met gemeenschappelijke culturele achtergronden.
